Í dag, 23. janúar eru fjörutíu ár liðin, frá því eldgos hófst á Heimaey. Atburður sem var einstakur í lífi íslensku þjóðarinnar. Einn þeirra fyrstu á vettvang úr landi var Gunnar V. Andrésson, þá ljósmyndari Tímans en nú Fréttablaðsins. Hér er upprifjun hans.
Gosið hófst upp úr klukkan hálf tvö að nóttu og Guðjón Einarsson, sem þá sá um ljósmyndadeild Tímans, hringdi í mig stuttu síðar. Hann sagði að það væri farið að gjósa inni í miðjum Vestmannaeyjabæ og ég sá bara fyrir mér einhverjar hörmungar.
Ég hentist út á flugvöll og þar hitti ég fyrir Jón Helgason ritstjóra og Kára Jónasson blaðamann. Það var fátítt að ritstjórar færu á vettvang atburða og það um miðja nótt. Enn voru óljósar fréttir af því sem hafði gerst en okkur hafði verið sagt að ekki væri víst að hægt yrði að lenda því gossprungan gæti verið komin yfir flugvöllinn.
Það var erfitt að ímynda sér að þetta væri að gerast og sjá svo staðfestinguna á því þegar við flugum austur yfir Hellisheiðina og rauðum bjarma sló á himin og haf. Á leiðinni til Eyja sáum við ljós fjölmargra báta á stími til lands. Flotinn hafði allur verið við bryggju vegna brælu daginn áður en menn höfðu ætlað á veiðar með morgninum enda komið kyrrt veður. Íbúar og vertíðafólk, hátt í 6.000 manns, bjargaðist því allt. Vindur var hægur af vestri svo gjóskan fór mest á haf út. Svona var forsjónin Eyjamönnum hagstæð, þrátt fyrir allt."
Sá eyjuna rifna fyrir aftan sig
Við vorum á níu manna vél og meðal farþega var Garðar Sigurðsson alþingismaður, sem átti heima í Eyjum. Þegar við komum yfir Eyjarnar óskaði ég eftir að við flygjum hringi umhverfis gosstöðvarnar en hringurinn varð bara einn því Garðar var orðinn viðþolslaus að hitta fólkið sitt.
Lendingin tókst vel. Þegar við stigum út úr vélinni var verið að hjálpa gömlu fólki úr strætisvagni um borð í flugvélar og þyrlur. Jón ritstjóri og Kári byrjuðu strax að taka viðtöl og ég mátti hafa mig allan við. Þegar ég var kominn niður á slökkvistöð og horfði á eldtungurnar þaðan, fann lyktina af gosinu, heyrði drunurnar og sá öskuna falla flaug mér snöggvast í hug hvað ég væri eiginlega að gera þarna. Ég hafði komið á gosstöðvar áður en ekki í svona mikið návígi.
Á slökkvistöðina kom maður á jeppa og við Kári spurðum hvort hann vildi keyra okkur nær gossprungunni. Já, já. Þessi maður, sem mig minnir að hafi verið kallaður Jói á lóðsinum, sagðist hafa verið vakandi þegar gosið byrjaði því hann hefði verið að spila brids um kvöldið og eftir það hefði hann tekið rúnt á bílnum, keyrt út á flugvöll og fyrir Helgafellið en þegar hann hefði verið að koma að Kirkjubæ hefði hann litið í baksýnisspegilinn, séð eyjuna rifna fyrir aftan sig og eldinn spýtast upp. Hann keyrði okkur áleiðis að Kirkjubæ en þar lentum við í svörtum mekki svo við sáum ekki handa skil. Þá spurði hann. „Jæja strákar mínir. Viljið þið fara eitthvað lengra?" Þetta voru fyrstu kynni mín af Vestmannaeyjagosinu og upplifun mín af þeim atburðum verður aldrei toppuð á ljósmyndaraferlinum.
Gossprungan þéttist strax að kvöldi fyrsta dags og varð brátt að einni megineldstöð og í hönd fór viðburðaríkur tími næstu vikur og mánuði. Vindurinn sneri sér í austrið á þriðja degi gossins og glóandi gjallmolum rigndi yfir byggðina. Útlitið var svart á tímabili. Allt á svarta kafi í ösku, og hús fuðruðu upp, hraunið vall yfir austasta hluta bæjarins, hluti vatnsleiðslunnar úr landi fór í sundur, rafstöðin brann og höfninni var ógnað.
Búsældarlegri á eftir
En svo voru ljós í myrkrinu. Stærsta kraftaverkið var að fólkið skyldi bjargast, fyrir utan einn mann sem lét lífið vegna jarðgaseitrunar. Vatnsdælur frá Bandaríkjamönnum komu að góðum notum við að hægja á hraunrennslinu. Sú sundurlynda þjóð sem við Íslendingar erum sýndi samtakamátt sinn á örlagatímum og bara það átak að koma öllum Vestmannaeyingum í gistingu þegar þeir flýðu upp á land sýndi að allt er hægt þegar vilji er fyrir hendi.
Ég var ljósmyndari á fámennri þjóðhátíð 1973 sem var haldin á Breiðabakka í nágrenni Stórhöfða. Gosinu hafði lokið mánuði fyrr og ég þræddi hraunjaðarinn meðfram bænum. Þá áttaði ég mig á því að Vestmannaeyjar yrðu búsældarlegri staður eftir þessar miklu hamfarir þegar hreinsun lyki. Eldfellið og hraunið mynduðu skjól fyrir ríkjandi vindáttum og hrauntungan sem rann út í sjóinn á móts við Ystaklett stórbætti skilyrðin í höfninni."
Fleiri myndir sem Gunnar V. Andrésson tók má sjá með því að smella á hlekkinn hér að neðan.
