Af frelsi annarra Þröstur Ólafsson skrifar 7. desember 2016 07:00 Á síðastliðnu ári ritaði ég nokkrar greinar hér í Fréttablaðið, þar sem ég reyndi að rekja söguslóð og ráða í þróun þeirra samfélagsgilda sem einkenna vestræna samfélagsmódelið. Frelsi einstaklingsins, lýðræði, virðing fyrir lögum og rétti, mannréttindi, valddreifing og markaðsbúskapur svo nokkur séu nefnd. Samflétting allra þessara gilda mynda þann vef sem vestrænt lýðræðisskipulag er ofið úr. Af þessum gildum er frelsi einstaklingsins það sem mestum ljóma stafar af. Frelsið hefur meira aðdráttarafl en öll önnur vestræn gildi, en á erfitt uppdráttar án þess að hin fylgi með. Það tók aldir að draga einstaklinginn undan oki fordóma, gera hann sjálfstæðan gagnvart trúarbrögðum, veraldlegum yfirvöldum og að lokum gagnvart sjálfum sér. Þetta snerist allt um myndugan, frjálsan einstakling. Frelsið hefur verið rauði þráðurinn í mótunarferli vestræns samfélags. Lengi vel var tekist á og barist um hvað hefði undirtökin, einveldi, stjórnveldi eða lýðveldi. Það er í raun ekki fyrr en Bandaríkin, með þátttöku sinni í fyrri heimsstyrjöldinni, taka af allan vafa um að þau ætla að standa vörð um vestrænt, frjálslynt lýðræði og verða forystuþjóð þess. Beygur um afdrif frelsisins Síðan þá er liðin heil, misfarsæl öld. Lengst af var óttinn um afturhvarf til verri tíma með í för. Öflugar einræðishreyfingar sóttust eftir heimsyfirráðum langt fram yfir miðja síðustu öld. Fasista-, nasista- og kommúnistahreyfingar lögðu til atlögu við vestrænt lýðræði og reyndu að leggja það að velli. Óttinn á Vesturlöndum við að þessar ofbeldisstefnur myndu ná undirtökum var lengi mikill og ríkjandi fram eftir síðustu öld. Með þátttöku í tveimur heimsstyrjöldum og einu köldu stríði, réðu Bandaríkin úrslitum um að Vestrið sigraði. Eftir hrun Berlínarmúrsins og síðan Sovétríkjanna leit svo út, sem vestrænt frjálslynt lýðræði hefði lagt allar andstefnur sínar að velli. Hræðslan við að glata frelsinu, sem sameinað hafði vestræn ríki, vék fyrir bjartsýni um sigurgöngu frelsisins um alla framtíð. Engin öflug hugmyndafræði eða hervætt stórveldi virtist geta ógnað því. Viðskiptahindranir voru fjarlægðar, samfélögin opnuð í frjálsræðis átt ; samstarf og aðlöðun þjóðanna gerð greiðfærari. Hnattvæðingin hélt innreið sína, en hún er í reynd ekki annað en aukið frelsi til að flytja viðskipti, framleiðslu, vinnuafl, þjónustu og fjármagn á milli landa og heimsálfa. Samfélagsleg áhrif hennar urðu einkum þau að flytja fjármagn og framleiðslu frá vestri til austurs og frá norðri til suðurs. Þetta jók tekjur í austri og suðri en færði sumum vestrænum ríkjum atvinnuleysi, en jafnframt ódýrari neysluvörur. Óttinn við frelsið Það var ekki hvað síst af ótta við að missa frelsið, að forysturíki Vestursins hóf herferð til að útbreiða vestræna samfélagsmódelið, með frelsið að leiðarljósi. Ríkisstjórnir sem lögðust á sveif með Vesturlöndum voru styrktar. Róttækar vinstri hreyfingar voru ofsóttar og gengið var milli bols og höfuð á ríkisstjórnum sem bandarísk stjórnvöld töldu vera ógnun við frelsið, ekki hvað síst við hið frjálsa framtak. Aftökur, limlestingar og stríð voru sett á dagskrá til varnar þessu frelsi. Þrátt fyrir mörg óhæfuverkin tókst ætíð að vinna meirihlutann til fylgis við vestræn grunngildi. Markaðskerfið, með öllum þess vanköntum og veikleikum, var ríkisstýrðum hagkerfum yfirsterkara og árangursríkara. Síðan kom árásin á tvíburaturnana. Þá breyttist flest. Í hugum fólks verða djúpstæð umskipti. Jafnframt því að óttast hefndarverk og að glata eigin frelsi, fer almenningur að hræðast frelsið sjálft. Frelsið opnar landamæri og opnar framandi fólki ný heimkynni; það hrindir burtu viðskiptahindrunum og eykur samkeppni heimafyrir. Frjálst fólk má berjast fyrir réttindum kvenna, hinsegin fólks, hörundslitaðra og minnihluta hópa. Eina leiðin til að hindra þetta er að takmarka eða afnema frelsið. Nei, það er ekki sitt eigið frelsi sem fólk óttast, það nýtur þess. Það er hrætt við frelsi annarra, og berst því gegn því. Frelsið, sem er aðall Vesturlanda, er orðið mörgum ógnvekjandi. Við breiðum það ekki lengur út, heldur takmörkum það. Kannski litum við alltaf á frelsið sem frelsi okkar til að gera það sem okkur sýnist. Með kosningu Trumps vex óttinn við að hann muni hefjast handa við að takmarka frelsið í höfuðvígi þess, Bandaríkjunum. Hann mun trauðla afnema lýðræðið, en hann ætlar að leggja af þetta frjálslynda, umburðarlynda og veraldaropna vestræna lýðræði. Þessi pólitísku veðrahvörf frá hægri eru ógnvænleg. Bretland er á svipaðri vegferð. Víða í löndum Vestur-Evrópu setja hægri lýðskrumarar fram sömu kröfurnar; úthýsum frjálslyndi og umburðarlyndi. Frjálslynt, opið og upplýst lýðræði, sem er kjarni frelsisins, virðist orðið vegavillt og vinafátt. Sic transit gloria mundi. Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þröstur Ólafsson Mest lesið Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Fyrstu jólin eftir ástvinamissi Anna Sigurðardóttir Skoðun Atvinnumál fatlaðra Ína Valsdóttir Skoðun „Þetta er ekki hægt, en það verður samt að gera þetta“ Arnar Þór Jónsson Skoðun Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun Mýtan um sæstreng! Andrés Pétursson Skoðun Bíp Bíp Bíp Ágúst Mogensen Skoðun Milljónerí Hannes Örn Blandon Skoðun Hvað er borgaraleg pólitík? Guðjón Heiðar Pálsson Skoðun Það er ekki nóg að vera klár stelpa/strákur/stálp Rakel Linda Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fyrstu jólin eftir ástvinamissi Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Skyndihjálp: Lykillinn að öruggara samfélagi Hildur Vattnes Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Það er ekki nóg að vera klár stelpa/strákur/stálp Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Kosningum lokið og hvað nú? Ólafur Ágúst Hraundal skrifar Skoðun „Þetta er ekki hægt, en það verður samt að gera þetta“ Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Mýtan um sæstreng! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Kvennaárið 2025 Drífa Snædal skrifar Skoðun Bíp Bíp Bíp Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Samviskufrelsi heilbrigðisstarfsmanna ekki vandamál þegar kemur að dánaraðstoð Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Milljónerí Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Jólaskreytingafyllerí: Eru takmörk fyrir því hversu langt má ganga í jólaskreytingum? Hildur Ýr Viðarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er borgaraleg pólitík? Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn verðmætasköpunar Sigríður Mogensen skrifar Skoðun Þorlákshöfn - byggð á tímamótum Anna Kristín Karlsdóttir skrifar Skoðun Hagsmunamál fyrirtækjanna í stjórnarsáttmála Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lausnin í leikskólamálum að grafa undan atvinnuþátttöku og jafnrétti? Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Lýðræði hinna sterku Jón Páll Hreinsson skrifar Skoðun Bleikir hvolpar Darri Gunnarsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Lifandi dauð! Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Það hafa allir sjötta skilningarvit Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Skoðun mín á alþingiskosningum 2024 Valgerður Bára Bárðardóttir skrifar Skoðun Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Skautaíþróttir í Reykjavík í dauðafæri - kýlum á stækkun Skautahallarinnar Bjarni Helgason skrifar Skoðun Hlustið á fólkið í skólunum? Dóra Þorleifsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægasta atkvæðið Kristbjörg Þórisdóttir skrifar Skoðun Nálgunarbann Fjölnir Sæmundsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Kosningasigur fyrir dýravernd Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Í morgun vöknuðum við á merkilegum tíma Silja Rún Friðriksdóttir skrifar Skoðun Hálft líf heimilislausra kvenna Kristín I. Pálsdóttir,Halldóra R. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Snúum samfélagi af rangri leið Finnbjörn A. Hermansson skrifar Sjá meira
Á síðastliðnu ári ritaði ég nokkrar greinar hér í Fréttablaðið, þar sem ég reyndi að rekja söguslóð og ráða í þróun þeirra samfélagsgilda sem einkenna vestræna samfélagsmódelið. Frelsi einstaklingsins, lýðræði, virðing fyrir lögum og rétti, mannréttindi, valddreifing og markaðsbúskapur svo nokkur séu nefnd. Samflétting allra þessara gilda mynda þann vef sem vestrænt lýðræðisskipulag er ofið úr. Af þessum gildum er frelsi einstaklingsins það sem mestum ljóma stafar af. Frelsið hefur meira aðdráttarafl en öll önnur vestræn gildi, en á erfitt uppdráttar án þess að hin fylgi með. Það tók aldir að draga einstaklinginn undan oki fordóma, gera hann sjálfstæðan gagnvart trúarbrögðum, veraldlegum yfirvöldum og að lokum gagnvart sjálfum sér. Þetta snerist allt um myndugan, frjálsan einstakling. Frelsið hefur verið rauði þráðurinn í mótunarferli vestræns samfélags. Lengi vel var tekist á og barist um hvað hefði undirtökin, einveldi, stjórnveldi eða lýðveldi. Það er í raun ekki fyrr en Bandaríkin, með þátttöku sinni í fyrri heimsstyrjöldinni, taka af allan vafa um að þau ætla að standa vörð um vestrænt, frjálslynt lýðræði og verða forystuþjóð þess. Beygur um afdrif frelsisins Síðan þá er liðin heil, misfarsæl öld. Lengst af var óttinn um afturhvarf til verri tíma með í för. Öflugar einræðishreyfingar sóttust eftir heimsyfirráðum langt fram yfir miðja síðustu öld. Fasista-, nasista- og kommúnistahreyfingar lögðu til atlögu við vestrænt lýðræði og reyndu að leggja það að velli. Óttinn á Vesturlöndum við að þessar ofbeldisstefnur myndu ná undirtökum var lengi mikill og ríkjandi fram eftir síðustu öld. Með þátttöku í tveimur heimsstyrjöldum og einu köldu stríði, réðu Bandaríkin úrslitum um að Vestrið sigraði. Eftir hrun Berlínarmúrsins og síðan Sovétríkjanna leit svo út, sem vestrænt frjálslynt lýðræði hefði lagt allar andstefnur sínar að velli. Hræðslan við að glata frelsinu, sem sameinað hafði vestræn ríki, vék fyrir bjartsýni um sigurgöngu frelsisins um alla framtíð. Engin öflug hugmyndafræði eða hervætt stórveldi virtist geta ógnað því. Viðskiptahindranir voru fjarlægðar, samfélögin opnuð í frjálsræðis átt ; samstarf og aðlöðun þjóðanna gerð greiðfærari. Hnattvæðingin hélt innreið sína, en hún er í reynd ekki annað en aukið frelsi til að flytja viðskipti, framleiðslu, vinnuafl, þjónustu og fjármagn á milli landa og heimsálfa. Samfélagsleg áhrif hennar urðu einkum þau að flytja fjármagn og framleiðslu frá vestri til austurs og frá norðri til suðurs. Þetta jók tekjur í austri og suðri en færði sumum vestrænum ríkjum atvinnuleysi, en jafnframt ódýrari neysluvörur. Óttinn við frelsið Það var ekki hvað síst af ótta við að missa frelsið, að forysturíki Vestursins hóf herferð til að útbreiða vestræna samfélagsmódelið, með frelsið að leiðarljósi. Ríkisstjórnir sem lögðust á sveif með Vesturlöndum voru styrktar. Róttækar vinstri hreyfingar voru ofsóttar og gengið var milli bols og höfuð á ríkisstjórnum sem bandarísk stjórnvöld töldu vera ógnun við frelsið, ekki hvað síst við hið frjálsa framtak. Aftökur, limlestingar og stríð voru sett á dagskrá til varnar þessu frelsi. Þrátt fyrir mörg óhæfuverkin tókst ætíð að vinna meirihlutann til fylgis við vestræn grunngildi. Markaðskerfið, með öllum þess vanköntum og veikleikum, var ríkisstýrðum hagkerfum yfirsterkara og árangursríkara. Síðan kom árásin á tvíburaturnana. Þá breyttist flest. Í hugum fólks verða djúpstæð umskipti. Jafnframt því að óttast hefndarverk og að glata eigin frelsi, fer almenningur að hræðast frelsið sjálft. Frelsið opnar landamæri og opnar framandi fólki ný heimkynni; það hrindir burtu viðskiptahindrunum og eykur samkeppni heimafyrir. Frjálst fólk má berjast fyrir réttindum kvenna, hinsegin fólks, hörundslitaðra og minnihluta hópa. Eina leiðin til að hindra þetta er að takmarka eða afnema frelsið. Nei, það er ekki sitt eigið frelsi sem fólk óttast, það nýtur þess. Það er hrætt við frelsi annarra, og berst því gegn því. Frelsið, sem er aðall Vesturlanda, er orðið mörgum ógnvekjandi. Við breiðum það ekki lengur út, heldur takmörkum það. Kannski litum við alltaf á frelsið sem frelsi okkar til að gera það sem okkur sýnist. Með kosningu Trumps vex óttinn við að hann muni hefjast handa við að takmarka frelsið í höfuðvígi þess, Bandaríkjunum. Hann mun trauðla afnema lýðræðið, en hann ætlar að leggja af þetta frjálslynda, umburðarlynda og veraldaropna vestræna lýðræði. Þessi pólitísku veðrahvörf frá hægri eru ógnvænleg. Bretland er á svipaðri vegferð. Víða í löndum Vestur-Evrópu setja hægri lýðskrumarar fram sömu kröfurnar; úthýsum frjálslyndi og umburðarlyndi. Frjálslynt, opið og upplýst lýðræði, sem er kjarni frelsisins, virðist orðið vegavillt og vinafátt. Sic transit gloria mundi. Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu.
Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun
Skoðun Samviskufrelsi heilbrigðisstarfsmanna ekki vandamál þegar kemur að dánaraðstoð Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Jólaskreytingafyllerí: Eru takmörk fyrir því hversu langt má ganga í jólaskreytingum? Hildur Ýr Viðarsdóttir skrifar
Skoðun Er lausnin í leikskólamálum að grafa undan atvinnuþátttöku og jafnrétti? Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar
Skoðun Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar
Skoðun Skautaíþróttir í Reykjavík í dauðafæri - kýlum á stækkun Skautahallarinnar Bjarni Helgason skrifar
Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun