III. Klúbburinn og Kiddi

Heildarmynd púsluð úr mósaíksteinum

Á suðurhlið tollgæsluhússins við Tryggvagötu er stórkostlegt mósaíkverk að finna eftir Gerði Helgadóttur. Staðsetningin er hins vegar þannig að það fær á engan hátt að njóta sín. Það er í raun vanvirðing við verkið. Mósaíkmyndin er svo stór að gott sjónarhorn er vandfundið í götunni. Það er í sjálfu sér listgrein að koma auga á slíkt færi. Vestur-þýskt fjölskyldufyrirtæki Oidtmans bræðra sá um uppsetninguna á sínum tíma í samráði við Gerði. 

Mósaíksteinarnir sem prýða myndina voru fengnir frá Ítalíu og vógu samtals yfir þrjú tonn. Allt þetta efni varð svo að vera tilbúið í mismunandi stórum völum og með mismunandi formi, áður en byrjað var á myndinni. Þessum heilu þremur tonnum var svo raðað niður á sinn stað í agnarsmáum völum. Þar á meðal fengu nokkrir gullmolar að njóta sín í sólargeislunum. Annar vestur-þýsku bræðranna átti svo eftir að koma með myndina samsetta í hlutum og með fagmenn til að púsla saman heildarmynd Gerðar sem lauk ári síðar, í október árið 1973. Tollgæslumerkið má finna í hægra horninu, sjáanlegir eru bátar, sjórinn, sólin, viðarbryggjan gamla - svipmynd af því landslagi sem mátti finna á bak við Tollgæsluhúsið á þeim tíma. Hvað var á bak við Tollgæsluhúsið? Fæstir leiða hugann að verkinu þegar fólk fer þar hjá. Mósaíkverkið sýnir sólina setjast í hafið og báta í höfn.

Hátíðlegur fundur við lítið tilefni

Á sama tíma og verkið var undirbúið utan landsteinanna, fór fram fundur í tollgæsluhúsinu. Haustið 1972 boðaði Kristján Pétursson til fundar. Fundinn sátu Halldór V. Sigurðsson, ríkisendurskoðandi, Ólafur Jónsson tollgæslustjóri, Ólafur Nilsson skattrannsóknarstjóri, Þórir Oddson, aðalfulltrúi hjá sakadómi Reykjavíkur, Hallvarður Einvarðsson aðalfulltrúi við embætti saksóknara ríkisins og ónefndur fulltrúi lögreglustjóra. Ásamt þeim var Kidda til halds og trausts Ásmundur Guðmundsson, óbreyttur rannsóknarlögreglumaður úr Kópavogi. Miðað við stjórnskipulega tign fundargesta mætti ætla að eitthvað mikið hafi verið um að vera, var kannski rússnesk mafía búin að taka yfir Eimskipafélagið? Eða ólöglegt samráð bílaumboðana í stórfelldum tollalagabrotum? Ef til vill lá rökstuddur grunur fyrir aðild ráðherra í dreifingu harðra vímuefna og skrifstofustjórinn falsað bókhaldið? Nei, það reyndist ekki tilefnið. Fundurinn fjallaði um hvort rannsaka ætti skemmtistað niðri í bæ, veitingahúsið við Lækjarteig 2 í Reykjavík: Klúbbinn – eins og hann var síðar kallaður. Allur er varinn góður en var virkilega nauðsynlegt að ræsa út riddaraliðið? Á hvaða grundvelli? 

Morgunblaðið rekur fund þennan og tilefni hans síðar, þann 14. nóvember árið 1976, í fróðlegri úttekt. Kiddi P. byrjaði einn síns liðs, fylgdist með flutningum áfengis frá áfengisútsölunni við Lindargötu og til skemmtistaðarins Klúbbsins. Kiddi P. fór því næst að njósna um þessa flutninga (í heimildarleysi og án eiginlegs umboðs enda var hann ekki lögreglumaður) og tók eftir því að bíll frá veitingahúsinu fær afgreidda kassa út um bílskúrsdyr í austurálmu áfengisverslunarinnar sem er flutt með sama bílnum til veitingahússins. Kiddi taldi þetta vísbendingu um að brögð væru í tafli þar sem það hafi verið meint venja að afgreiða áfengi til veitingahúsa í hinni álmu hússins. Auk þess áttu allar flöskur seldar til veitingahúsa með vínveitingaleyfi að vera sérmerktar með auðkenningunni „VH” til aðgreiningar frá áfengi seldu til einstaklinga. Kidda grunaði hins vegar að svo væri ekki hvað varðar áfengisflöskurnar í kössnunum í bílnum á leið til Klúbbsins.

Á þessum tímapunkti, í lok sumars 1972, fékk Kiddi P. til liðs við sig hjálparsvein nokkurn og rannsóknarlögreglumann, fyrrnefndan Ása í Kópavogsbæ, til að „sannreyna” hvað það var eiginlega sem Kiddi hafði greinilega orðið áskynja um. Þeir gátu þó staðfest það, að flutningar þessir áttu sér jafnan stað á laugardagsmorgnum. Þeir félagar fylgdust með flutningunum þessum frá 26. ágúst til 7. október árið 1972. Í sameiningu hafi þeir talið saman fjölda kassa sem fóru út úr útsölunni og í bíl á vegum veitingastaðarins. Mesti fjöldinn á einum morgni – sem þeir ku hafa staðfest hjá hvor öðrum með talningu – voru 17 kassar. Á þessum tímapunkti töldu þeir réttast að festa á filmu þessa flutninga, þeir tóku nokkrar ljósmyndir sem áttu auk þess að sýna fram á eitthvað misjafnlega misjafnt. Þeir létu þar þó ekki staðar numið heldur tóku þeir sig saman og könnuðu í sameiningu nokkrar tómar flöskur í grennd við þessa flutninga sem reyndust, þegar allt kom til alls, ekki bera VH-merkið – hvorki meira né minna.

Kiddi P. og Ási skrifuðu svo saman skýrslu um þessa „rannsókn” og skiptu henni auk þess í tvo hluta – annars vegar staðfestar upplýsingar og hins vegar „óstaðfestar” upplýsingar, en ekki hvað?

Á fundinum með herramönnunum í tollgæsluhúsinu, spyrtu þeir Kiddi og Ási svo saman staðfestum upplýsingum um smyglmál til landsins skömmu fyrir „rannsókn” sína. Þeir félagar bentu sem sagt á kærur sem lágu fyrir sakadómi í óskyldum málum og vísaðu svo í „óstaðfestar“ upplýsingar sem tengdu það saman við Klúbbinn í skýrslu sinni. Auk þess veifaði Kiddi P. ljósmynd af bíl með kössum þar sem gátu mögulega verið flöskur án réttra merkinga. Og fleiri myndir af vettvangi sem sýndu þegar allt kom til alls ekki fram á eitt né neitt – það skiptir hins vegar ekki höfuðmáli.

Ólögmæt lokun Klúbbsins

Á grundvelli alls þessa, óskuðu þeir Kiddi P. og Ásmundur eftir því að fram færi fyrirvaralaus vörutalning hjá ÁTVR við Lindargötu þar sem flöskumerkingarnar yrðu athugaðar, ásamt tappainnsiglum og á sama tíma yrði framkvæmd athugun í áfengisgeymslum Klúbbsins. Þessi samstillta aðgerð átti að koma í veg fyrir að rannsóknarhagsmunir glötuðust og átti einnig að nema á brott bókhaldsgögn staðarins. Kiddi P. og Ási fullvissuðu menn sömuleiðis um að þeir hefðu „áreiðanlegar upplýsingar“ að Sigurbirni Eiríkssyni eiganda Klúbbsins væri fullkunnugt um þessi meintu lögbrot.

Þá kom í ljós að skattaframtöl síðustu tveggja ára vantaði fyrir staðinn. Á grundvelli þess taldi Ólafur Nílsson, þáverandi skattrannsóknarstjóri, sig hafa nægilega vel ígrundaða ástæðu til að skemmta skrattanum og ritaði bréf stílað á sakadóm Reykjavíkur (með Kidda P. og Ása) þar sem farið var fram á húsrannsókn. Og hvað átti húsrannsókn að leiða í ljós, nákvæmlega? Sjaldnast er dráttur á skilum skattframtala talinn ástæða til húsleitar, en gott og vel. Sakadómur í umsjá Halldórs Þorbjörnssonar lét að sjálfsögðu ekki á sér standa. Húsleit þessi fór fram tveimur dögum síðar eða þann 14. október árið 1972, nokkrar flöskur án merkinganna „VH“ voru sagðar hafa fundist og bókhaldið var numið á brott.

Frumrannsókn sakadóms annaðist Þórir Oddson, sem sat einmitt fundinn frækna. Þórir gerði Sigurjóni Sigurðssyni lögreglustjóra grein fyrir þeim kærum sem lágu á borði Sakadóms gegn Klúbbnum. Annar fundargestur, Hallvarður Einvarðsson, skýrði Sigrjóni sömuleiðis frá málinu. Í framhaldinu tók Sigurjón lögreglustjóri þá ákvörðun að svipta staðinn vínveitingaleyfinu „fyrst um sinn og þar til annað verður ákveðið.” Hverju átti það að skila fyrir rannsóknarhagsmuni, nákvæmlega? Lögreglustjórinn studdi ákvörðun sína með ákvæði 2. málsgr. 14. gr. áfengislaga sem kvað á um að lögreglustjóra væri heimilt að banna vínveitingar þegar „sérstaklega stendur á.” Lögin fjalla hins vegar ekkert um rannsóknarúrræði fyrir einu né neinu. Áfengislög nefna þessa heimild í samhengi við lýðheilsusjónarmið og önnur lögskýringarsjónarmið vísa augljóslega á allt annað en rannsóknarúrræði sem er af og frá. 

Hallvarður Einvarðsson skrifaði greinargerð þar sem hann rökstyður sérstaklega þessa lögleysu lögreglustjórans, segir hana „[sjálfsagða]“ og „á ýmsan hátt í þágu rannsóknar málsins.“ Þá bendir Hallvarður á að „starfræksla þessa veitingahúss, eins og málum var komið, hafi verið allsendis óviðeigandi frá sjónarmiði almennrar réttarvörslu.” Það sem vantar í rökstuðningi Hallvarðs er að sjálfsögðu að þetta hafi verið hin rétta lagalega túlkun en þessi „skýring” brýtur í berhögg við almennt viðurkennda lagalega aðferð. Í stað þess að Hallvarður bendi á að þetta hafi verið rétt beiting lagaákvæðisins þá segir hann beinlínis að þetta hafi verið „nærtækast og skjótlegast” að beita þessari lagaheimild.

Í kjölfar sviptingar vínveitingarleyfisins, kvarta Klúbbmenn til dómsmálaráðuneytisins enda heyrir lögreglustjórinn undir dómsmálaráðuneytið. Þar situr sem ráðherra enginn annar en Ólafur Jóhannesson. Vitandi af gildrunni er Ólafur tregur að opna staðinn með úrskurði í skjóli valds ráðuneytis síns og kemur þess í stað lagalegum rökstuðningi til Sigurjóns lögreglustjóra á framfæri án þess að kveða upp úrskurð sjálfur. Í sjálfu sér mætti efast um að slíkt sé hægt án þess að Ólafur hefði, de facto, kveðið upp úrskurð - en gott og vel. Í rökstuðningi Ólafs kemur fram að lögreglustjórinn hafi ekki getað reitt sig á þá lagagrein sem lögreglustjórinn bar fyrir sig varðandi sviptingu vínveitingaleyfis. Í framhaldinu afturkallar Sigurjón lögreglustjóri ákvörðun sína um sviptingu vínveitingaleyfisins. Í adraganda árásarinnar á Ólaf Jóhannesson þremur árum síðar, haustið 1975, á Vilmundur Gylfason eftir að benda á lagarök Hallvarðs Einvarðssonar sem röksemd fyrir því að Ólafur Jóhannesson hafi með ólögmætum hætti hindrað rannsókn á starfssemi Klúbbsins. Sighvatur Björgvinsson, þáverandi þingmaður Alýðuflokksins, á svo eftir að bergmála þá vitleysu í sal Alþingis á ógleymanlegan hátt. Vilmundur og Sighvatur, skýla sér á bak við orð og meiningar vafasamra manna. Á meðal þeirra eru þeir Hallvarður Einvarðsson og Kiddi P. og því nauðsynlegt að varpa nokkru ljósi á sögu og hlutverk þeirra.

Leikarar í vondri trú

Þeir Hallvarður Einvarðsson, þáverandi aðalfulltrúi embætti saksóknara ríkisins og Þórir Oddsson, þáverandi aðalfulltrúi sakadóms Reykjavíkur, heiðursgestir fundar Kidda P. áttu heldur betur eftir að koma við sögu á síðari stigum. Þeir fara báðir með hlutverk í Geirfinnsmálinu – sem er ekkert annað en einn angi Klúbbmálsins – sem hófst með fundinum í tollgæsluhúsinu.

Í kjölfar þess að Sævar M. Ciesielski fékk loksins skriffæri og blað í sínar hendur eftir margra mánaða gæsluvarðhaldsvist í ólögmætum vistarverum Síðumúlafangelsis, fór Sævar að skrifa kæru á meðferðinni sem hann hlaut. Í framhaldi af skrifum gæsluvarðhaldsfangans Sævars, fór fram rannsókn sem hefur verið nefnd „harðræðisrannsóknin” í Guðmundar- og Geirfinnsmálunum. Það var svo enginn annar en Þórir nokkur Oddsson sem var að sjálfsögðu settur yfir þá meintu rannsókn á illri meðferð árið 1979. Í viðtali Helgarpóstsins þann 9. nóvember árið 1979 er Þórir Oddsson spurður hispurslaust vegna harðræðisrannsóknarinnar – um það sem blasti við: „Getur það talist eðlilegt, að þú sem nánasti aðstoðarmaður rannsóknarlögreglustjóra [embætti sem Hallvarður nokkur Einvarðsson gengdi] og yfirmaður ýmissa þeirra rannsóknarlögreglumanna sem stóðu að rannsókn Geirfinnsmálsins, standir nú að rannsókn þar sem skera á úr um það hvort harðræði hafi verið beitt gagnvart sakborningum er unnið var að því máli?” Þórir taldi svo vera: „Ég tel að það sé ekki neitt athugavert við það." Varðandi andrúmsloftið í sama viðtali – eftir að Þórir „yfirheyrir samstarfsmann [sinn] varðandi alvarlega ákæru og hittir hann síðan í kaffistofunni stuttu síðar [þar sem spjallað er] um daginn og veginn” segir Þórir það alls ekki vera neitt þrúgandi eða furðulegt, hann beinlínis viðurkennir að: „Ég hef ekki orðið var við það, að andrúmsloftið hér hafi breyst [!] á meðan á rannsókninni stóð." Sú staðhæfing segir allt sem segja þarf um hversu alvörugefin sú „rannsókn” var.

Varðandi hlutverk Hallvarðs Einvarðssonar má benda á bréf bandaríska sendiráðsins hér á landi til utanríkisráðuneytis Bandaríkjanna, dagsett þann 15. júlí árið 1976, eftir að starfsmaður sendiráðsins heimsótti Sævar M. Ciesielski í Síðumúlafanglesi – en Sævar hafði ekki tekið ákvörðun um hvort hann hygðist taka upp bandarískan ríkisborgararétt. Í bréfinu virðist Hallvarður hafa leikið hlutverk rannsóknardómara þegar hann hótar Sævari að hans bíði aftaka í Bandaríkjunum: 

„ASSERTING THAT ORN HOSKULDSSON AND HALLVARDUR EINVARDSSON, TWO JUDGES ASSOCIATED WITH THE CASE, HAD THREATENED HIM. CIESIELSKI REPORTED THE SUBSTANCE OF THE ALLEGED THREATS AS BEING THAT HE WOULD LOSE HIS ICELANDIC CITIZENSHIP AND BE DEPORTED IF HE CHOSE US CITIZENSHIP. ADDITIONALLY, HE STATED THAT THE JUDGES TOLD HIM HE WOULD BE EXECUTED IN THE US FOR HIS ALLEGED CRIMES IN ICELAND." 

Hvað varðar hina svokölluðu „meintu” illu meðferð á Sævari og öðrum frelsissviptum ungmennum í Síðumúla má benda á skýrslu starfshóps Innanríksráðuneytisins (2013), skipuðum af Ögmundi Jónassoni til staðfestingar á að þetta voru ekkert annað en langvarandi og ofsafengnar pyntingar. Þá má benda á gagnrýni Evrópunefndar um varnir gegn pyndingum og ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu í kjölfar heimsóknar til landsins árið 1993 – nefndin taldi vistarveruna eina og sér í Síðumúlafangelsinu falla undir alþjóðlega skilgreiningu á hugtakinu pynting, sbr. 3. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Sævar fer fram á endurupptöku árið 1994 og þá þarf að setja annan ríkissaksóknara til að gegna störfum í málinu þar sem þáverandi ríkissaksóknari var enginn annar en Hallvarður Einvarðsson. Endurupptökubeiðni Sævars M. Ciesielski átti eftir að vekja mikla athygli. Hæstiréttur skipaði Ragnar Aðalsteinsson, hrl. sem talsmann Sævars. Fyrrum ritstjóri Vísis í tíð valdaránstilraunar herstöðvar stuðningsmanna gegn Ólafi Jóhannessyni, Þorsteinn Pálsson, þáverandi dómsmálaráðherra, lokaði fangelsinu í Síðumúla árið 1996 og í framhaldinu var það selt til niðurrifs. Síðumúlafangelsið var svo jafnað við jörðu í byrjun febrúar árið 1997, um það leyti sem Ragnar og Sævar skila greinargerð til Hæstaréttar, þann 21. þess mánaðar.

Hverra manna var Kristján Pétursson?

Sveitastrákurinn úr kotinu í Skagafirði gengdi mörgum trúnaðarstörfum fyrir Alþýðuflokkinn á Suðurnesjum en þar með er þó ekki öll sagan sögð. Um það leiti sem fundurinn frækni um Klúbbinn átti sér stað ók Kiddi um á eldrauðum Mustang Mach 1. Hvort hann geymdi ennþá 22. kalíbera skammbyssuna sem hann hafði til umráða skal ósagt látið. Aðspurður í viðtali fyrrnefnds blaðs Helgarpóstsins þann 9. nóvember árið 1979, um hvernig Kidda líkaði líking hans við James Bond, gat Kiddi ekki neitað því að hafa fundist hún „heillandi.” Hvellhetturnar úr 8 gata tryllitækinu hægðu á sér og í gegnum reykinn mátti sjá númeraplötuna „J100“ á bílnum.

Einkabílar bandarísku hermannana á vellinum fengu bókstafina JO. Einkabílar íslenskra starfsmanna herstöðvarinnar bandarísku, með lögheimilið út á velli, höfðu hins vegar númeraplötu sem byrjaði á J. Lögsagnarumdæmi Kidda var bandarískt öryggissvæði undir herlögum og þar hafði það verið til margra ára. Það var nefnilega svo að eftir Essó-hneykslið, eða Olíufélagsmálið svokallaða, í kringum árið 1960, átti Kiddi ekki afturkvæmt til löggæslustarfa. Eins og Kiddi rekur í bók sinni Margir vildu hann feigan (1990): „Líklegt má telja að afskipti mín af Olíufélaginu hf. hafi ráðið mestu um þá ákvörðun ráðuneytisins og lögreglustjóra að bola mér úr starfi enda höfðu afleiðingar málarekstursins margþætt áhrif sem ekki verða rakin hér.”

Kristján Pétursson byrjaði feril sinn sem lögreglumaður í Keflavík um tvítugt, árið 1950. Bandarískir herlögreglumenn fóru einir með vopn á öryggissvæðinu og hafði Kristján vakið máls á hvort ekki bæri að vopnvæða íslensku lögregluna á vellinum. Í fyrrnefndri bók stærir hann sig í sífellu af nánum tengslum við bandaríska hermenn og rannsóknarlögreglumenn. Bók Kidda verður þó að taka með gríðarlegum fyrirvara. Fyrir utan þá staðreynd að sjálfsævisögur eru ævinlega skilgreindar sem varnarrit höfunda í sagnfræðilegum skilningi nær bók þessi algjörlega nýjum hæðum í ótrúverðugleika. Þar er að finna samansafn af óraunverulegum senum sem eru þekktar fyrst og fremst úr bandarískum kvikmyndum sem eru vandræðalega klisjukenndar. Þá gerir það lesandanum gífurlega erfitt fyrir hvað bók þessi er stútfull af kvenfyrirlitningu, kynþáttaníði og fordómum í garð samkynhneigðra sem eru gerð skil með hinum lágkúrulegasta hætti víðsvegar í köflum sem allir eiga þó að sýna fram á tiltekna mannkosti höfundar. Má þar helst nefna sanngirni, fórnfýsi og óttaleysi hetjunar sem lætur ekkert stoppa sig við að gera hið „rétta” (sem oft á tíðum virðist raunar vera vafasamt ef ekki beinlínist ólöglegt og siðferðislega rangt). Kiddi þarf sífellt að biðja fallegu konurnar – sem hoppa í kjöltu hans eða leggja höfuð sitt á bringu hans og vilja draga hann með sér í svefnherbergið – að bíða. Söguhetjan þarf að fá sér einn sopa af áfengi og svo halda áfram að bjarga heiminum – á meðan liggur vondi kallinn meðvitundarlaus eftir enn ein átökin á stofugólfi hinnar fögru konu sem er með stjörnurnar í augunum.

Í þessari bók vekur það engu að síður athygli – eftir að Kiddi P. lýsir aðkomu sinni að Essó-hneykslinu svokallaða – að hann lýsir í raun stöðu sinni með skilgreiningunni á persona non grata: „[Þ]ess í stað var því lýst óformlega að þeir teldu sig ekki lengur geta borið ábyrgð á störfum mínum og ég væri í raun embættinu óviðkomandi[!]”. Þá ber starfsvettvangur og lögsagnarumdæmi hans Kidda – bandarískt öryggissvæði – eftir aðkomu hans að málinu með sér að hér megi vera sannleikskorn að finna. 

Árið 1956, tveimur árum áður en Kiddi P. skilar skýrslu til sakadóms um Essó-hneykslið, var ókyrrð í lofti þar sem Framsóknarflokkurinn sleit stjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn á grundvelli herstöðvarmála og myndaði þess í stað vinstri stjórn sem hafði brottför hersins í ríkisstjórnarsáttmála sínum. Frá sjónarhorni Bandaríkjamanna, var Framsókn á atkvæðaveiðum með því að þykjast vera hernaðarandstæðingar. Þá má einnig benda á að áform voru uppi að hefja þorskastríðið við Breta þar sem Bandaríkjamönnum átti beinlínis eftir að vera hótað að myndu þurfa að verja landið á grundvelli varnarsamningsins. Menn höfðu lítinn húmor fyrir þessu vestanhafs. Árið 1957 sækir Kiddi P. fjögurra vikna námskeið í herstöðinni Fort Gordon í Georgíufylki í Bandaríkjunum. Það er allra athygli vert að Kiddi P. nefnir þetta atriði hvergi í bók sinni. Svo virðist vera að það sé úr takti við stíl bókarinnar sem hefur það að markmiði að sýna Kidda P. stóran og sterkan í augum lesandans við hvert tækifæri sem gefst. 

Ári síðar skilar Kiddi P. fyrrnefndri skýrslu til sakadóms sem markar upphaf Essó-hneykslisins sem endar með fangelsisdómi yfir framkvæmdastjóra og átti eftir að orsaka mikið fylgistap Framsóknar. Um hvað snérist þetta Essó-hneyksli eða Olíufélagsmál?

Olíumálið fjallaði m.a. um brot gegn lögum um gjaldeyrismál, tollheimtu og bókhald hjá Olíufélaginu hf. og dótturfélagi þess hinu Íslenzka steinolíuhlutafélagi (Essó). Félögin starfræktu innflutning og sölu á olíuvörum. Dómsrannsókn hófst 16. desember 1958 og átti heldur betur eftir að vinda upp á sig. Umboð Gunnars Helgasonar, rannsóknardómara var sífellt víkkað og annar rannsóknardómari skipaður að auki, Guðmundur Ingvi Sigurðsson sem þá var fulltrúi sakadómarans í Reykjavík og átti raunar seinna eftir að vera skipaður verjandi Erlu Bolladóttur í Guðmundar- og Geirfinnsmálum. Var rannsóknardómurunum falið að rannsaka starfsemi félaganna, Olífufélagsins hf. og Essó. Þá var löggiltur endurskoðandi rannsóknardómurum til halds og trausts. 

Eins og greint er frá í ákæru og dómurinn fjallar um þá var varnarliðið meðal viðskiptavina Essó en sala á olíu til þeirra var réttilega undanþegin tollum (enda ekki skilgreint innan eiginlegrar lögsögu Íslands). Tiltekinn angi svindlsins útskýrir heildarmyndina ágætlega: Olíu sem ætluð var varnarliðinu (undanþeginn tollum) og öðrum viðskiptavinum innanlands (tollskyld) var blandað saman í sömu tankana í tilteknu hverfi. Svo var dælt þaðan af þeim tönkum áfram bæði til varnarliðsins og til annarra – hversu mikið fór hvert og hversu mikið var reiknað til tollyfirvalda? Það kom í ljós að rangar upplýsingar höfðu verið gefnar upp til yfirvalda og í bókhaldi. Útkoman var sú að Essó græddi ólöglega á kostnað ríkisins. Framkvæmdastjóri fékk fangelsisdóm staðfestan með Hrd. 1963 bls. 674 og stjórn félagsins bar að greiða fjársekt. Málið var hið vandræðalegasta fyrir Framsóknarflokkinn strax við upphaf rannsóknar á svindlinu. Hart var vegið að flokknum fyrir málið sem sást á fylgistapi í kosningunum árið 1959. Gárungar sögðu að farið hefði fé betra; mjólkurkú Framsóknarklíkunnar hefði fallið á græðginni. Þá var þess getið í fjölmiðlum að eina málsvörn Tímans, málgagns Framsóknarflokksins, hafi verið að benda á þá staðreynd að Sjálfstæðisflokknum hefði mátt vera fullkunnugt um svindlið. Á meðan málið gerjaðist í fjölmiðlum var gengið til kosninga, fyrst í júní árið 1959 og svo október sama ár þar sem fjölgað var um átta þingmenn, úr 52 í 60 (eftir að þingið hafði samþykkt kjördæmabreytingu, kosið út frá landshlutum en ekki sýslum). Þrátt fyrir fjölgun þingmanna tapaði Framsókn tveimur mönnum, náði 17 mönnum á þing. Í kjölfarið mynduðu Alþýðuflokkurinn og Sjálfstæðisflokkurinn langlíft ríkisstjórnarsamstarf sem gætti heldur betur bandarískra hagsmuna á Íslandi og ekkert verið að grínast með að vilja „herinn burt.”

Eins og greint er frá í dómi sakadóms sem fyrrnefndur Hæstaréttadómur vísar í, þá var dómsrannsókn þessi – sem olli heldur betur straumhvörfum í íslenskum stjórnmálum og staðfesti öryggi herstöðvarinnar um langt skeið – reist á grundvelli skýrslu sem Kiddi P. og Guðjón Valdimarsson lögðu fram þann 26. nóvember árið 1958. Skýrslan þeirra útskýrir að samkvæmt „áreiðanlegum upplýsingum" hafi olía úr tönkum í Nichol-hverfinu svokallaða verið látin renna niður olíuleiðslu neðanjarðar á tank Olíusamlagsins í Keflavík. Hver gat haft þessar uplýsingar undir höndum? 

Þá segir ennfrekar í skýrslunni að „okkur skilst" að dælt hafi verið inn á tanka þar sem blandað er saman innfluttum birgðum er fara áttu til varnarliðsins við aðrar birgðir sem fara áttu til notkunar á innanlandsmarkaði. Þetta hafi svo foringi varnarliðsins í olíumálum (P.O.L.) majór C. McLaughlin „staðfest” í aðalstöðum O.S.I. (Office of Special Investigation USAF), rannsóknarlögreglu varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli. Í skýrslunni er fyrrnefndur foringi olíumála varnarliðsins margnefndur sem eiginlegur heimildarmaður auk þess sem það kemur fyrir að atriði séu fengin skv. „öruggum heimildum.” Eins og varðandi fyrrnefnda atriðið sem skýrslan segir að sé fengin skv. „áreiðanlegum upplýsingum" geta þær upplýsingar aðeins komið frá starfsmönnum fyrirtækisins sem vissu af svindlinu eða bandaríska hernum.

Í vafasömu sjálfsævisögu sinni, hafnar Kiddi P. að hafa orðið bandarískum yfirmanni rannsóknarlögreglunnar, John, að liði með að finna „rotturnar” í kerfinu. Kiddi sagðist ekki getað hjálpað: „Ég hafnaði öllu samstarfi í þá veru enda viðbúið að maður kynni að þvælast inn í hvers konar leyniþjónustustörf sem samræmdust illa mínum framtíðaráformum.”

Í öllum praktískum skilningi hins vegar er ekki hægt að horfa fram hjá því að Kiddi P. var í því hlutverki, í Olíufélagsmálinu, að bera upplýsingar á milli, frá bandaríska hernum og til sakadóms, sem orsakar rannsókn sem olli miklu fylgistapi Framsóknar (stuttu eftir að Framsókn setur herstöðvarmál í uppnám og skömmu eftir að Kiddi P. sótti fjögurra vikna námskeið í bandarískri herstöð). Í framhaldinu verður til frjór jarðvegur fyrir langlífa stjórn Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks, Viðreisnarstjórnina, sem gætti hagsmuna herveldisins bandaríska hér á landi. 

Eftir skýrslu sína í Essó-hneykslinu og á meðan málið var til rannsóknar, útskýrir Kiddi P. í fyrrnefndri bók sinni að hann hafi ekki lengur gegnt lögreglustörfum þrátt fyrir að halda laununum sínum: „Þetta ástand stóð í hartnær eitt ár en þá bauð utanríkisráðherra mér að gerast ráðningastjóri Varnarmáladeildar á Keflavíkurflugvelli. Starfið fólst í því að ráða starfsmenn til varnarliðsins...”

Eftir sjö ár í þeirri stöðu, frá 1960-1967, tekur Kiddi við starfi deildarstjóra tollgæslunnar og útlendingaeftirlitsins. Einnig staðsett á herstöðinni út á velli. Það er í fullu samræmi við þá lýsingu Kidda á stöðu sinni, að hann hafi haft einskonar persona non grata stöðu hér á landi eftir málið. Þess vegna hafi Kiddi einungis starfað á öryggissvæði og eiginlegri lögsögu Bandaríkjanna eftir þetta. 

Og varðandi bílinn hans Kidda P. – hinn eldrauða Mustang Mach 1 – þá keyrði Kiddi hann ekki lengi. Sagan segir að nafni hans nokkur, eftir að hafa unnið á sænsku skemmtiferðaskipi í Karabíska hafinu í nokkur ár, hafi komið til landsins og keypt gripinn. Hafandi verið erlendis áttaði nafninn sig ekki á orðspori Kidda. Nafninn gerir þá þau reginmistök að leggja bílnum á almannafæri og það við Klúbbinn sjálfan. Þá hafi aldeilis ekki verið mikið eftir af bílnum þegar nafninn kom síðar að vitja hans – allar rúður mölbrotnar. Hvort það sé sönn saga skal ósagt látið og ekki hægt að selja dýrar en heildarverðmæti bílsins, eftir að nafn Kristjáns Péturssonar festist við hann.

Af hverju Klúbburinn?

Þegar allt er með felldu, þá er ákæra gefin út sem er grundvölluð á rannsókn. Í tilfelli Klúbbmálsins var hins vegar rannsókn á Klúbbnum grundvölluð á ákæru – hvað var í gangi? Eftir að tólf ára viðreisnarstjórninni lauk, frá 1959-1971, tók við vinstri stjórn sem ógnaði herstöðvar hagsmunum enn á ný. Í ríksstjórnarsáttmála vinstri stjórnar undir forystu Ólafs Jóhannessonar var gerð atlaga að aðalvígi íslensk-bandarískra varnar- og viðskiptahagsmuna: Varnarliðið skyldi fara burt í áföngum. Stjórnarliðar lögðu raunar mismunandi skilning í merkingu þeirrar klausu. Ólafur átti svo eftir að nota legu landsins fyrir herstöðina sem þrýsting á Bandaríkin, til að beita Breta þrýstingi til að gefa eftir í landhelgismálum að öðru sinni. Ekki um margt ólíkt því sem uppi var á teningunum í fyrra þorskastríðinu.

Ári eftir myndun vinstristjórnarinnar, árið 1972, lætur Kiddi P. til skarar skríða enn og aftur og nú er það Klúbbmálið. Ólíkt olíumálinu - sem grundvallaðist á sannanlegri ólögmætri háttsemi - þá var Klúbbmálið uppspuni frá rótum. Það stigmagnaðist og vatt heldur betur upp á sig, hvarf Geirfinns Einarssonar var flækt í málið og Ólafur Jóhannesson var sakaður um að hafa hindrað rannsókn mannhvarfsmálsins sömuleiðis. Fjórum árum eftir fund Kidda í tollgæsluhúsinu bjuggust allir við afsögn Ólafs Jóhannessonar - eftir að Klúbbmenn voru þá komnir í gæsluvarðhald vegna meintra tengsla við Geirfinnsmálið. Vilmundur Gyflason og Sighvatur Björgvinsson, Alþýðuflokksmenn, réðust til atlögu með vitund og vilja Sjálfstæðisflokksins, en allt kom fyrir ekki, eins og síðar verður rakið. 

Klúbburinn varð ekki fyrir valinu vegna sannanlegrar refsiverðar háttsemi. Klúbburinn var valinn vegna tengingar við Framsóknarflokkinn – sem lá fyrir frá upphafi en var ekki afhjúpuð fyrr en í miðri árás á Ólaf Jóhannesson í febrúar árið 1976. Hver var tengingin við Framsókn? Húsfélag Framsóknarflokksins leigði Sigurbirni Eiríkssyni, eiganda Klúbbsins, húsnæði fyrir skemmtistaðinn Glaumbæ, þar sem Listasafn Íslands stendur í dag. Glaumbær brann hins vegar svo húsfélagið festi kaup á nýju húsnæði á þremur hæðum auk kjallara á horni Kringlumýrarbrautar og Borgartúns. Staðsetningin er ekki fjarri lagi þar sem hótel Cabin stendur og heitir í dag. Gatan sem þar lá nefndist Lækjarteigur – hefur líklega dregið nafn sitt af Fúlutjarnarlæk sem áður fyrr rann til sjávar á þessu svæði. Skemmtistaðurinn sem átti eftir að fá nafngiftina Klúbburinn síðar hafði heimilsfang sitt við Lækjarteig 2. Sigurbjörn Eiríksson eigandi Klúbbsins þurfti að gera upp nýjan stað, kaupa birgðir og annað og samdi við húsfélag Framsóknar um að húsfélagið myndi gefa sér tveggja og hálfrar milljón króna lán sem rekstur skemmtistaðarins skyldi greiða upp á þremur árum. Þar með myndi Sigurbjörn fella niður kröfu sína á húsfélagið í kjölfar brunans. Húsfélag Framsóknar samþykkti og þar með lá til grundvallar tengingin sem var notuð til að klekkja á ósamvinnuþýðum mönnum í vestrænum varnarmálum – hvorki meira né minna. 

Vituð þér enn – eða hvað?