Gagnrýnin hugsun er eina vopnið gegn heimsendaspámönnunum Þorsteinn Siglaugsson skrifar 10. mars 2023 12:31 „Forsenda illskunnar er sú að við hugsum ekki. Illskan er óháð hugsuninni, sem marka má af því að þegar hugsunin reynir að skilja illskuna og átta sig á þeim forsendum og meginreglum sem hún sprettur af, þá upplifir hún vanmátt sinn, því hún finnur ekkert. Í þessu felst lágkúra illskunnar.“ Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem Um daginn átti ég spjall við einn þeirra sem enn trúa því að hin fordæmalausa ofsahræðsla sem greip um sig vegna kórónuveirunnar hafi verið réttlætanleg. Hann spurði mig vitanlega um samsæri og um „eðlufólk“, hvort ég héldi að tölur um dánartíðni víðsvegar að úr heiminum væru falsaðar, og hvort það væri ekki kominn tími til að ég og aðrir efasemdarmenn slökuðum á í „heimsendaspám“ okkar, og vísaði þar í áhyggjur af tjáningarfrelsi og persónulegu frelsi. Eðlufólkið og The Economist Það er ekkert nýtt fyrir mér að vera kallaður samsæriskenningasmiður og ég hef oft fengið að heyra að ég trúi á gamla góða eðlufólkið. Spurningunni um dánartíðnina fylgdi viðhengi, línurit með samanburði á dánartíðni í Ástralíu og Nýja Sjálandi annars vegar og í Svíþjóð og Bandaríkjunum hins vegar; þá „góðu“ og þá „vondu“, bersýnilega, og tímabilið auðvitað vandlega valið. Ég er viss um að þetta átti að sýna mér hversu frábærlega fyrrnefndu löndunum tveimur hefði tekist að fást við drepsóttina ógurlegu. Ég tók hins vegar ekki eftir línuritinu fyrr en eftir að ég spurði viðmælandann hvort hann væri að vísa í fullyrðingarThe Economistum að dánartíðni væri í raun þrefalt hærri en opinber gögn sýndu, þegar hann talaði um staðhæfingar um röng gögn, en það er eina dæmið um slíkt sem ég man eftir að hafi vakið verulega athygli. Ég hef ekki enn fengið svar við þessari spurningu. Það var hins vegar spurningin um „heimsendaspárnar“ sem mér þótti áhugaverðust. Sérstaklega með hliðsjón af línuritinu, sem greinilega var ætlað að sýna að viðeigandi viðbrögð við öndunarfæraveiru væru þau að loka fólk inni til eilífðarnóns. Það blasti sumsé við hvað ég var að fást við þennan laugardagsmorgun; það var heimsendaspámaður, og sannarlega enginn aukvisi á því sviði. Veiruhræðslan og heimsendahugarfarið Heimsendahugarfarið er ekkert nýtt. Eins og Toby Young fjallaði um í erindi sínu á fundi Málfrelsis í janúar, þá byggir þetta hugarfar á tilhneigingu okkar til að láta spár um hræðilega atburði, sem vissulega væru mögulegir en þó afar ólíklegir, trylla okkur af ótta. Viðbrögðin við kórónuveirunni voru afleiðing þessa hugarfars, hugarfars sem virðist ná sífellt sterkari fótfestu. Það er niðurstaða mín að meginástæðan fyrir þessu sé sú hvernig stöðugt hefur fjarað undan gagnrýninni hugsun á undanförnum árum og áratugum. Þetta er ástæðan fyrir því að ég hef nú hleypt af stokkunum nýju bloggi á Substack, The Edge of Reason, sem hefur það markmið að hjálpa fólki að skerpa hæfni sína í gagnrýninni hugsun. Þetta er lítið skref, en vonandi í rétta átt. Þegar sífelldar heimsendaspár dynja á okkur, tiltölulega vægar veirupestir eru magnaðar upp í drepsóttir, okkur er sagt að heimsendir verði eftir átta ár, og þar fram eftir götunum, og fjölmiðlar og stjórnvöld slá taktinn alveg samtaka, þá er auðvelt að hrífast með og verða áróðrinum að bráð. Þetta gerðist þegar óttinn við kórónuveiruna tók öll völd. Og nú eru þrjú ár liðin síðan tekið var til við að loka skólum, setja á samkomubönn, banna ferðalög, þvinga fólk til grímunotkunar, allt ráðstafanir sem ekkertgagn var að, en ollu aðeins skaða. Nokkru síðar var tekið að dæla í fólk “bóluefnum” sem eiga í raun ekkert skylt við bóluefni, því þau virðast auka smit í stað þess að draga úr þeim. Allt gerðist þetta í krafti ótta, sem drifinn var áfram af gegndarlausum áróðri, sem almenningur hefur enn ekki jafnað sig á. Hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar Lítill minnihluti fólks lét hins vegar áróðurinn ekki svipta sig ráði og rænu. Það var fólkið sem lét sér ekki nægja fyrirsagnir dagblaðanna og sjónvarpsfréttirnar, heldur leitaðist við að afla sér upplýsinga sjálft, kanna sannleiksgildi og röksemdir, spyrja spurninga um það sem sett var fram í fjölmiðlum þegar ekki fór saman hljóð og mynd, skoðaði tölfræðigögn og lagðist jafnvel sumt í lestur vísindarannsókna. Með öðrum orðum, fólk sem beitti gagnrýninni hugsun. Nú, þegar rykið er loks að setjast eftir hræðslufaraldurinn vegna kórónuveirunnar, þremur árum eftir að hann hófst, sjást afleiðingarnar af heimsendahugarfarinu. Við sjáum þær í verðbólgu og gegndarlausri skuldsetningu ríkja sem stöðvuðu efnahagslíf sitt í vanmáttugri tilraun til að stöðva dreifingu veirusjúkdóms. Við sjáum þær í óafturkræfu tjóni barna sem urðu lokunum skóla að bráð. Við sjáum þær í heilsufarstjóni, í hungurdauða milljóna, og síðast en ekki síst í vantrausti gagnvart stjórnvöldum sem lugu og sköðuðu almenning vitandi vits og þögguðu gagnrýni markvisst niður. Það er í þessu ljósi sem við hljótum að skoða orð Hönnu Arendt um lágkúru illskunnar; hvernig hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar. Gagnrýnin hugsun er eina vopn okkar og við verðum að beita því Heimsmynd hræðsluáróðursmeistaranna er nú tekin að molna. Þeir eru í síauknum mæli hafðir að háði og spotti. Áróður þeirra var tilefnislaus og æ fleiri gera sér nú grein fyrir því. Og snákaolían þeirra varð síst til að bæta ástandið. Það er kominn tími til að kalla þá réttu nafni; heimsendaspámenn, snákaolíusala, því það er það sem þeir eru í raun og veru. Við verðum að líta á þá í réttu ljósi, það er sjálfsagt að hæðast að þeim og við eigum ekki að hika við það. En það merkir ekki að við getum sofnað á verðinum. Því heimsendaspámenn eru hættulegt fólk. Hver svo sem áform þeirra sjálfra kunna að vera ryðja þeir brautina fyrir valdasjúka einstaklinga sem ávallt leynast handan við hornið og bíða eftir tækifæri til að nýta sér ótta okkar og hrifsa völdin. Óttafaraldurinn vegna kórónuveirunnar var ekki sá fyrsti og verður örugglega ekki sá síðasti. En hörmungarnar sem hann hefur haft í för með sér eru líklega verstu afleiðingar slíks faraldurs í sögunni. Ef ekki verður gripið í taumana verða þær enn verri næst. Eina vopnið sem við höfum til að berjast við heimsendaspámenn og snákaolíusala er gagnrýnin hugsun; skýr rökhugsun, sífelld staðreyndaleit, sívakandi efi. Og það nægir ekki að örlítill minnihluti hafi gagnrýna hugsun á valdi sínu. Fjöldinn þarf að vera nægur til að hægt sé að stöðva áróðurinn í fæðingu. Það er mikilvægasta verkefni okkar nú að stuðla að þessu. Höfundur er formaður Málfrelsis – samtaka um frjálsa og opna umræðu, lýðræði og mannréttindi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Siglaugsson Mest lesið Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Fyrstu jólin eftir ástvinamissi Anna Sigurðardóttir Skoðun Atvinnumál fatlaðra Ína Valsdóttir Skoðun „Þetta er ekki hægt, en það verður samt að gera þetta“ Arnar Þór Jónsson Skoðun Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun Mýtan um sæstreng! Andrés Pétursson Skoðun Bíp Bíp Bíp Ágúst Mogensen Skoðun Milljónerí Hannes Örn Blandon Skoðun Hvað er borgaraleg pólitík? Guðjón Heiðar Pálsson Skoðun Það er ekki nóg að vera klár stelpa/strákur/stálp Rakel Linda Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fyrstu jólin eftir ástvinamissi Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Skyndihjálp: Lykillinn að öruggara samfélagi Hildur Vattnes Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Það er ekki nóg að vera klár stelpa/strákur/stálp Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Kosningum lokið og hvað nú? Ólafur Ágúst Hraundal skrifar Skoðun „Þetta er ekki hægt, en það verður samt að gera þetta“ Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Mýtan um sæstreng! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Kvennaárið 2025 Drífa Snædal skrifar Skoðun Bíp Bíp Bíp Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Samviskufrelsi heilbrigðisstarfsmanna ekki vandamál þegar kemur að dánaraðstoð Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Milljónerí Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Jólaskreytingafyllerí: Eru takmörk fyrir því hversu langt má ganga í jólaskreytingum? Hildur Ýr Viðarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er borgaraleg pólitík? Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn verðmætasköpunar Sigríður Mogensen skrifar Skoðun Þorlákshöfn - byggð á tímamótum Anna Kristín Karlsdóttir skrifar Skoðun Hagsmunamál fyrirtækjanna í stjórnarsáttmála Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lausnin í leikskólamálum að grafa undan atvinnuþátttöku og jafnrétti? Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Lýðræði hinna sterku Jón Páll Hreinsson skrifar Skoðun Bleikir hvolpar Darri Gunnarsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Lifandi dauð! Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Það hafa allir sjötta skilningarvit Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Skoðun mín á alþingiskosningum 2024 Valgerður Bára Bárðardóttir skrifar Skoðun Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Skautaíþróttir í Reykjavík í dauðafæri - kýlum á stækkun Skautahallarinnar Bjarni Helgason skrifar Skoðun Hlustið á fólkið í skólunum? Dóra Þorleifsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægasta atkvæðið Kristbjörg Þórisdóttir skrifar Skoðun Nálgunarbann Fjölnir Sæmundsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Kosningasigur fyrir dýravernd Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Í morgun vöknuðum við á merkilegum tíma Silja Rún Friðriksdóttir skrifar Skoðun Hálft líf heimilislausra kvenna Kristín I. Pálsdóttir,Halldóra R. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Snúum samfélagi af rangri leið Finnbjörn A. Hermansson skrifar Sjá meira
„Forsenda illskunnar er sú að við hugsum ekki. Illskan er óháð hugsuninni, sem marka má af því að þegar hugsunin reynir að skilja illskuna og átta sig á þeim forsendum og meginreglum sem hún sprettur af, þá upplifir hún vanmátt sinn, því hún finnur ekkert. Í þessu felst lágkúra illskunnar.“ Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem Um daginn átti ég spjall við einn þeirra sem enn trúa því að hin fordæmalausa ofsahræðsla sem greip um sig vegna kórónuveirunnar hafi verið réttlætanleg. Hann spurði mig vitanlega um samsæri og um „eðlufólk“, hvort ég héldi að tölur um dánartíðni víðsvegar að úr heiminum væru falsaðar, og hvort það væri ekki kominn tími til að ég og aðrir efasemdarmenn slökuðum á í „heimsendaspám“ okkar, og vísaði þar í áhyggjur af tjáningarfrelsi og persónulegu frelsi. Eðlufólkið og The Economist Það er ekkert nýtt fyrir mér að vera kallaður samsæriskenningasmiður og ég hef oft fengið að heyra að ég trúi á gamla góða eðlufólkið. Spurningunni um dánartíðnina fylgdi viðhengi, línurit með samanburði á dánartíðni í Ástralíu og Nýja Sjálandi annars vegar og í Svíþjóð og Bandaríkjunum hins vegar; þá „góðu“ og þá „vondu“, bersýnilega, og tímabilið auðvitað vandlega valið. Ég er viss um að þetta átti að sýna mér hversu frábærlega fyrrnefndu löndunum tveimur hefði tekist að fást við drepsóttina ógurlegu. Ég tók hins vegar ekki eftir línuritinu fyrr en eftir að ég spurði viðmælandann hvort hann væri að vísa í fullyrðingarThe Economistum að dánartíðni væri í raun þrefalt hærri en opinber gögn sýndu, þegar hann talaði um staðhæfingar um röng gögn, en það er eina dæmið um slíkt sem ég man eftir að hafi vakið verulega athygli. Ég hef ekki enn fengið svar við þessari spurningu. Það var hins vegar spurningin um „heimsendaspárnar“ sem mér þótti áhugaverðust. Sérstaklega með hliðsjón af línuritinu, sem greinilega var ætlað að sýna að viðeigandi viðbrögð við öndunarfæraveiru væru þau að loka fólk inni til eilífðarnóns. Það blasti sumsé við hvað ég var að fást við þennan laugardagsmorgun; það var heimsendaspámaður, og sannarlega enginn aukvisi á því sviði. Veiruhræðslan og heimsendahugarfarið Heimsendahugarfarið er ekkert nýtt. Eins og Toby Young fjallaði um í erindi sínu á fundi Málfrelsis í janúar, þá byggir þetta hugarfar á tilhneigingu okkar til að láta spár um hræðilega atburði, sem vissulega væru mögulegir en þó afar ólíklegir, trylla okkur af ótta. Viðbrögðin við kórónuveirunni voru afleiðing þessa hugarfars, hugarfars sem virðist ná sífellt sterkari fótfestu. Það er niðurstaða mín að meginástæðan fyrir þessu sé sú hvernig stöðugt hefur fjarað undan gagnrýninni hugsun á undanförnum árum og áratugum. Þetta er ástæðan fyrir því að ég hef nú hleypt af stokkunum nýju bloggi á Substack, The Edge of Reason, sem hefur það markmið að hjálpa fólki að skerpa hæfni sína í gagnrýninni hugsun. Þetta er lítið skref, en vonandi í rétta átt. Þegar sífelldar heimsendaspár dynja á okkur, tiltölulega vægar veirupestir eru magnaðar upp í drepsóttir, okkur er sagt að heimsendir verði eftir átta ár, og þar fram eftir götunum, og fjölmiðlar og stjórnvöld slá taktinn alveg samtaka, þá er auðvelt að hrífast með og verða áróðrinum að bráð. Þetta gerðist þegar óttinn við kórónuveiruna tók öll völd. Og nú eru þrjú ár liðin síðan tekið var til við að loka skólum, setja á samkomubönn, banna ferðalög, þvinga fólk til grímunotkunar, allt ráðstafanir sem ekkertgagn var að, en ollu aðeins skaða. Nokkru síðar var tekið að dæla í fólk “bóluefnum” sem eiga í raun ekkert skylt við bóluefni, því þau virðast auka smit í stað þess að draga úr þeim. Allt gerðist þetta í krafti ótta, sem drifinn var áfram af gegndarlausum áróðri, sem almenningur hefur enn ekki jafnað sig á. Hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar Lítill minnihluti fólks lét hins vegar áróðurinn ekki svipta sig ráði og rænu. Það var fólkið sem lét sér ekki nægja fyrirsagnir dagblaðanna og sjónvarpsfréttirnar, heldur leitaðist við að afla sér upplýsinga sjálft, kanna sannleiksgildi og röksemdir, spyrja spurninga um það sem sett var fram í fjölmiðlum þegar ekki fór saman hljóð og mynd, skoðaði tölfræðigögn og lagðist jafnvel sumt í lestur vísindarannsókna. Með öðrum orðum, fólk sem beitti gagnrýninni hugsun. Nú, þegar rykið er loks að setjast eftir hræðslufaraldurinn vegna kórónuveirunnar, þremur árum eftir að hann hófst, sjást afleiðingarnar af heimsendahugarfarinu. Við sjáum þær í verðbólgu og gegndarlausri skuldsetningu ríkja sem stöðvuðu efnahagslíf sitt í vanmáttugri tilraun til að stöðva dreifingu veirusjúkdóms. Við sjáum þær í óafturkræfu tjóni barna sem urðu lokunum skóla að bráð. Við sjáum þær í heilsufarstjóni, í hungurdauða milljóna, og síðast en ekki síst í vantrausti gagnvart stjórnvöldum sem lugu og sköðuðu almenning vitandi vits og þögguðu gagnrýni markvisst niður. Það er í þessu ljósi sem við hljótum að skoða orð Hönnu Arendt um lágkúru illskunnar; hvernig hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar. Gagnrýnin hugsun er eina vopn okkar og við verðum að beita því Heimsmynd hræðsluáróðursmeistaranna er nú tekin að molna. Þeir eru í síauknum mæli hafðir að háði og spotti. Áróður þeirra var tilefnislaus og æ fleiri gera sér nú grein fyrir því. Og snákaolían þeirra varð síst til að bæta ástandið. Það er kominn tími til að kalla þá réttu nafni; heimsendaspámenn, snákaolíusala, því það er það sem þeir eru í raun og veru. Við verðum að líta á þá í réttu ljósi, það er sjálfsagt að hæðast að þeim og við eigum ekki að hika við það. En það merkir ekki að við getum sofnað á verðinum. Því heimsendaspámenn eru hættulegt fólk. Hver svo sem áform þeirra sjálfra kunna að vera ryðja þeir brautina fyrir valdasjúka einstaklinga sem ávallt leynast handan við hornið og bíða eftir tækifæri til að nýta sér ótta okkar og hrifsa völdin. Óttafaraldurinn vegna kórónuveirunnar var ekki sá fyrsti og verður örugglega ekki sá síðasti. En hörmungarnar sem hann hefur haft í för með sér eru líklega verstu afleiðingar slíks faraldurs í sögunni. Ef ekki verður gripið í taumana verða þær enn verri næst. Eina vopnið sem við höfum til að berjast við heimsendaspámenn og snákaolíusala er gagnrýnin hugsun; skýr rökhugsun, sífelld staðreyndaleit, sívakandi efi. Og það nægir ekki að örlítill minnihluti hafi gagnrýna hugsun á valdi sínu. Fjöldinn þarf að vera nægur til að hægt sé að stöðva áróðurinn í fæðingu. Það er mikilvægasta verkefni okkar nú að stuðla að þessu. Höfundur er formaður Málfrelsis – samtaka um frjálsa og opna umræðu, lýðræði og mannréttindi.
Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun
Skoðun Samviskufrelsi heilbrigðisstarfsmanna ekki vandamál þegar kemur að dánaraðstoð Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Jólaskreytingafyllerí: Eru takmörk fyrir því hversu langt má ganga í jólaskreytingum? Hildur Ýr Viðarsdóttir skrifar
Skoðun Er lausnin í leikskólamálum að grafa undan atvinnuþátttöku og jafnrétti? Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar
Skoðun Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar
Skoðun Skautaíþróttir í Reykjavík í dauðafæri - kýlum á stækkun Skautahallarinnar Bjarni Helgason skrifar
Kristrún, Þorgerður og Inga: Framtíð Íslands - Ykkar tími er komin! Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Eldra fólk þarf Jóhann Pál sem félagsmálaráðherra – nema kannski þeir auðugustu Viðar Eggertsson Skoðun